Katla | Eldgos.is

Birta á :

“Senn bryddir á Barða”

Þetta orðatiltæki er viðhaft þegar talið er að Kötlugos nálgist. Þjóðsagan um Kötlu segir frá matselju nokkurri er þótti forn í skapi og var hún rammgöldrótt. Hét hún Katla. Sauðamaður á sama bæ hét Barði. Stal hann brók af Kötlu. Hún kæfði Barða fyrir vikið í sýrukeri. Er leið á vetur og sýran fór að þrotna í kerinu heyrðist hún muldra “senn bryddir á Barða” og mundu þá upp komast illvirki hennar. Tók hún brók sína og hélt til jökuls. Skömmu síðar kom hlaup mikið úr jöklinum og komst sá trúnaður á að fjölkynngi Kötlu hafi valdið þessu. (Úr þjóðsögum Jóns Árnasonar)

Yfirlit

Katla er megineldstöð með stórri öskju, um 100 km2, undir Mýrdalsjökli. Talið er að önnur virknismiðja, jafnvel lítil askja, sé undir Goðabungu vestan megin í jöklinum. Eldstöðin er hulin jökli en í fornum heimildum er talað um “Kötlugjá” og má vera að á einhverjum tímaskeiðum hafi þessi gjá sést er kölluð var Kötlugjá en hún svo fyllst af ís.

Mýrdalsjökull er 4. stærsti jökull landsins og meðalþykktin vel yfir 200 metrar. Mesta þykkt er talin vera yfir 700 metrar yfir öskjunni. það er því vel mögulegt að þessi þykki ís geti haldið smágosum niðri þannig að þau nái ekki upp úr jöklinum. það er talið að hafi gerst árið 1955 og hugsanlega einnig árið 1999.

Katla er talin vera mun yngri eldstöð en Eyjafjallajökull en hefur þó yfir 200.000 ára myndunarsögu. Líkt og flest eldfjöll landsins hleðst hún að mestu leiti upp undir ísaldarjökli. Gosmyndanir eru fyrst og fremst basalt, frumstætt í fyrstu en þróast svo þegar kvikuhólf tekur að myndast. Síðar, fyrir um 100.000 árum hefst öskjumyndunin. Ummerki eru um forsöguleg stórgos sem gætu hafa valdið sigi í öskjunni.

Gossaga á nútíma

Ólíkt Eyjafjallajökli þá hefur Katla verið mjög virk síðustu 10-12.000 ár sem er það tímaskeið sem telst nútími í jarðfræði. Ummerki eru um stórgos í Kötlu í þann mund sem jökulskeiði er að ljúka fyrir 12.000 árum. Það var súrt sprengigos sem ruddi úr sér um 10 mk3 af gjósku og virðist megnið af gjóskunni hafa ruðst fram í gjóskuflóði til sjávar. Það eru hamfarir sem við vildum nú helst vera laus við um ókomna tíð.

Fyrir um 7.000 árum eru merki um mikið sprungugos utan jökulsins. Á næstu árþúsundum gengur á með gjóskugosum þar sem bæði kemur upp basalt og súr gjóska. Einnig opnast nokkrar sprungur utan jökuls vestan og norðan megin við hann.

Fljótlega eftir landnám verða svo einhverjar mestu hamfarir sem orðið hafa í Kötlukerfinu þegar Eldgjá gýs árið 934 Því gosi eru gerð skil á sérstakri síðu hér á vefnum undir flipanum “Stórgos eftir landnám”. Þetta gos virðist hafa haft þau áhrif á eldstöðina að eftir þetta hefur hún eingöngu gosið basaltgosum en stóru súru þeytigosin hafa ekki orðið alllengi.

Langflest jökulhlaupin hafa fallið niður á Mýrdalssand milli Múlakvíslar og Kúðafljóts. Merki eru um forsöguleg hamfarahlaup norður úr jöklinum og í farveg Markarfljóts. Þau gos gætu hafa orðið í Goðabungu en þar hefur verið einna mesta jarðskjálftavirknin í Kötlu undanfarin ár. Nokkuð ljóst þykir að súr gúll hafi verið að troðast upp undir Goðabungu á tímabili en stöðvast. Menn höfðu nokkrar áhyggjur af því þegar Eyjafjallajökull gaus að basískur gangur þaðan kæmist í snertingu við þennan súra gúl og mundi valda sprengigosi. Það gerðist sem betur fer ekki og Katla gaus heldur ekki í kjölfarið á Eyjafjallajökli eins og hún hefur gjarnan gert.

Þrjár gerðir eldgosa einkenna Kötlu síðustu 10.000 ár. 1. Basísk sprungugos (gjóskugos) í jökli, flest innan öskjunnar. Öll gos frá landnámi fyrir utan Eldgjárgosið tilheyra þessum flokki. 2. Súr sprengigos undir jökli, ekkert slíkt hefur orðið eftir landnám en ummerki finnast um 20 slík gos fyrir þann tíma. 3. Basísk flæðigos á sprungum utan jökuls. Gjarnan mjög stór gos. Eldgjárgosið er dæmi um þetta en þá gaus reyndar líka í jöklinum sjálfum.

Ef meta á líkur á því hvernig næsta gos verður í Kötlu þá má næstum útiloka möguleika 3. Mörg þúsund ár líða milli stóru basísku sprungugosanna. Líkur á súru sprengigosi (2) verða hinsvegar að teljast allnokkrar í ljósi þess að langt er um liðið frá slíku gosi og að Goðabungueldstöðin hefur verið óróleg undanfarin ár en undir henni leynist súr hálfbráðinn gúll. Mestar líkur verða þó að teljast á hefðbundnu basísku sprungugosi í jöklinum. En öllu jafna er ljóst að “senn bryddir á Barða”.

GOSANNÁLL KÖTLU

Á nútíma, þ.e. síðustu 10-12.000 ár hefur Katla gosið amk. 300 sinnum og virðist gostíðnin á köflum hafa verið meiri fyrir sögulegan tíma. Ummerki eru um stórgos í eldstöðinni, eitt það stærsta fyrir um 12.000 árum þegar sprengigos varð þar sem upp komu líklega um 10 rúmkílómetrar af gjósku. Til samanburðar komu upp um 0,3 rúmkílómetrar í Eyjafjallajökulsgosinu árið 2010. Þá eru ummerki um stór sprungugos utan jökuls, t.d. Hólmsáreldar fyrir um 6800 árum.

Á sögulegum tíma er framan af lítið um heimildir, helst minnst á allra stærstu viðburði eins og Eldgjárgosið. Gjóskulagarannsóknir hafa þó opinberað nokkur gos, stærð þeirra og tímatal að nokkru leiti. Gos á sögulegum tíma eru um 20 talsins.

—

Níunda öld , sennilega á bilinu 894-898. Fyrsta Kötlugosið eftir landnám og var þetta gos lítið. Engar heimildir eru til um gosið en tilurð þess er studd með gjóskulagarannsóknum.

—

920 Meðalstórt gos. Engar heimildir til um gosið en gjóska úr því hefur fundist víða á Suður- og Suðvesturlandi, m.a. í Reykjavík.

—

934 Eldgjárgosið. Stærsta eldgos á Íslandi síðan land byggðist. Bæði gaus í jöklinum og utan hans á um 75 km. langri og slitróttri sprungu. Jafnvel talið að gosið hafi staðið í allt að 8 ár. Fjallað er sérstaklega um þetta mikla gos hér.

—

Eftir Eldgjárgosið virðist Katla hafa tekið sér nokkuð langt hlé

11. öld – Ártal óvíst. Lítið gos sem hefur skilað gjósku til austurs.

—

1179 Fremur lítið gos en hlaupið olli þó miklu tjóni er það tók af marga bæi í landi Höfðabrekku.

—

1245 Lítið gos. Í heimildum er talað um að þetta gos hafi verið í Sólheimajökli en hann gengur suður af Mýrdalsjökli. “Sandur lá fjórðung álnar djúpur á engjum” segir í heimildum.

—

1262 Allmikið gos, sennilega af svipaðri stærð og gosið 1918. Mesta gos Kötlu í um 330 ár, allt frá Eldgjárgosinu. Annálar segja að myrkur hafi verið svo mikið að það hafi hulið sólu. Gjóskufall var talsvert og mældist um 10cm í 30 km fjarlægð frá eldstöðinni.

—

1357 Það liðu 95 ár frá síðasta gosi að þessu gosi sem telst meðalstórt. Verulegt tjón varð vegna gjóskufalls í Mýrdal.

—

1416 Meðalstórt gos sem sagt er að hafi brennt mikinn dal í jökulinn. Jökulhlaupið var kallað Höfðahlaup og hefur líklega verið með stefnu á Hjörleifshöfða.

1440 varð fremur lítið gos og er þess ekki getið í heimildum. Gjóska barst til norðurs og féll ekki í byggð að því að talið er.

—

15.öld ártal óvisst en eftir 1440. Lítið gos sem hvergi er getið í heimildum.

—

1500 Allstórt gos og barst gjóska til vesturs yfir Suðurlandsundirlendið og út á Reykjanesskaga. Líklegt er að bæði gjóska og hlaup hafi valdið tjóni þó þess sé ekki getið í heimildum.

—

1580 Fyrsta Kötlugosið sem nokkuð góðar heimildir eru um þó það hafi verið fremur lítið. Það hófst 11.ágúst. Hlaupið tók af bæ en fólk sakaði ekki. Dunur og dynkir munu hafa heyrst alla leið til Hafnarfjarðar.

—

1612 Þann 12. Október hófst lítið gos sem ekki er talið að hafi valdið tjóni

—

1625 Allstórt Kötlugos sem hófst af morgni 2. september. Þorsteinn Magnússon, þá sýslumaður í Þykkvabæ ritaði ítarlega frásögn um þetta gos sem hefur varðveist. Til að byrja með fundust jarðskjálftakippir, vægir í fyrstu. Skömmu síðar heyrast miklar drunur og sprakk jökullinn fram í fyrsta sinn í þessu gosi. Hlaupið olli tjóni í Þykkvabæ. Mikil gjóska féll svo nóttina eftir og næstu sólarhringa. Gosið stóð aðeins í 12 daga. 18 bæir fóru í eyði í Skaftártungu í kjölfar gossins.

—

1660 Meðalstórt gos sem hófst þann 3. nóvember. Þetta gos olli talsverðu tjóni, hlaupið sópaði burt mannvirkjum, þar á meðal kirkju á Höfðabrekku. Að auki tók hlaupið fjóra aðra bæi en ekki varð manntjón. Þá olli gjóska frá gosinu víða búsifjum. Gos þetta mun hafa staðið í um tvo mánuði.

—

1721 Þann 11.maí hófst nokkuð stórt gos í Kötlu. Snemma um morguninn fundust harðir jarðskjálftakippir í Mýrdal og nágrenni. Vart var við gosið upp úr hádegi og skömmu síðar ruddist mikið hlaup yfir allan Mýrdalssand. Þegar hlaupið kom fram í sjó olli það sjávarflóðum með ströndinni allt til Grindavíkur og tók af bæði skip og hjalla. Þá tók hlaupið af bæinn Hjörleifshöfða. Gjóskufall var einnig talsvert og í Saurbæ í Hvalfirði varð að kveikja ljós um hádegisbil. Þann 16.maí barst gjóskan til norðurs svo sporrækt varð í Eyjafirði. Gosið hélst fram á haust en mjög dró úr því eftir fyrstu vikuna.

—

1755 Þann 17. október hófst stærsta Kötlugos frá Eldgjárgosinu eða í rúm 800 ár. Eins og oftast urðu harðir jarðskjálftakippir á undan gosinu. Gjóskufall var aðallega til austurs og olli miklu tjóni í Álftaveri, Skaftártungum og víðar. Mikið hlaup fylgdi gosinu en þó varð tjón af völdum þess minna en í gosinu 1721. Miklar eldingar fylgdu gosinu og urðu tveim manneskjum að bana. Þessu gosi fylgdi mjög harður vetur, slæmt vor og hafísar svo að í héröðum sem gjóska féll og víðar varð almennur fellir og hallæri.

—

1823 Að kvöldi 26. júní hófst fremur lítið gos í Kötlu. Hlaupin, sem voru allnokkur þó gosið væri lítið, ollu nokkru tjóni í Álftaveri. Gosið stóð í tæpan mánuð og olli þó minni skaða en stóru gosin á undan.

—

1860 Þann 8. maí hófst fremur lítið gos í Kötlu. Sem fyrr hófst það með hörðum jarðskjálftakippum sem fundust í sveitunum nærri eldstöðinni. Hlaupin sem fylgdu gosinu tóku af engi og haga á bæjum í Álftaveri. Gjóska féll aðeins að litlu leiti í byggð. Gosið stóð í tæpar þrjár vikur.

—

1918 Þetta síðasta staðfesta Kötlugos var með stærri gosum í eldstöðinni og í fyrsta sinn eru teknar myndir af Kötlugosi. Hlaupið var eitt það mesta frá landnámi. Gosið hófst þann 12. október og stóð í 24 daga. Gjóska féll víða um land. Hross og sauðfé fórust í hlaupum sem fylgdu gosinu og tjón varð á gróðurlendi í Álftaveri.

—

1955 – 1999 -2011 Þessi ár urðu líklega smágos í Kötluöskjunni sem náðu ekki að bræða sig í gegnum ísinn en minni háttar jökulhlaup urðu. Slíkt kann oft að hafa gerst áður án þess að menn yrðu þess varir.

—

Helstu heimildir sem stuðst var við:

Náttúruvá á Íslandi, Viðlagatrygging Íslands / Háskólaútgáfan 2013 aðalritstjóri Júlíus Sólnes

Íslenskar Eldstöðvar, Vaka Helgafell 2001. Ari Trausti Guðmundsson

Landskjálftar á Íslandi, Hið Íslenzka Bókmenntafélag 1905 Þorvaldur Thoroddsen

Færslur á eldgos.is sem tengjast Kötlu:

JÖKULHLAUP ÚR KÖTLU – TJÓN ÞEGAR ORÐIÐ Júlí 2024

Mikil skjálftavirkni enn á ný í Kötlu Júní 2023

Snarpir skjálftar í Mýrdalsjökli Maí 2023

Nokkuð snarpur skjálfti í Kötlu Júlí 2022

Skjálftar í Kötlu og Bárðarbungu Júlí 2021

Sumarskjáltar í Mýrdalsjökli Júl 2020