Bárðarbunga

Gosið sem hófst að morgni 31. ágúst er nú tveggja mánaða gamalt og ekkert sem bendir til þess að því sé að ljúka.   Nýja hraunið er að nálgast 70 ferkílómetra að flatarmáli.  Rúmmál öskjusigsins í Bárðarbungu er orðið um 1 rúmkílómetri og má ætla að rúmmál hraunsins sé nálægt því enda bendir allt til þess að öskjusigið sé bein afleiðing kvikufærslu frá Bárðarbungu að Holuhrauni.

Gosið og umbrotin í Bárðarbungu hafa verið ótrúlega stöðug vikum saman.  Askjan sígur um 30-40 cm á dag, mikil skjálftavirkni fylgir siginu og gosið kraumar áfram.  Mjög hægt hefur dregið úr gosinu.

Í upphafi gossins nefndu vísindamenn þrjá möguleika helst varðandi framhald umbrotanna:

1.  Öskjusig í Bárðarbungu hættir áður en það verður mikið og gosið í Holuhrauni fjarar út.

2.  Stórt öskjusig í Bárðarbungu.  Gos í Holuhrauni verður langvinnt eða vex.  Mögulegt að sprungan lengist til suðurs inn undir Dyngjujökul og valdi jökulhlaupum og gjóskufalli.  Einnig er mögulegt að sprungur opnist annarstaðar undir jöklinum.

3. Stórt öskjusig í Bárðarbungu og gos í öskjubroti.  Slíkt gos gæti brætt mikinn ís og valdið verulegu jökulhlaupi.  Öskufall gæti orðið nokkuð.

Eins og umbrotin hafa þróast lítur út fyrir að sviðsmynd 2 verði ofan á, þ.e. langvinnt gos í Holuhrauni, þó líklega án frekari gosa annarsstaðar í kerfinu.  Ekki er þó hægt að útiloka möguleikann á gosi í öskjunni.  Við sigið brotnar bergið og sprungur myndast í öskjugólfinu.  Þetta getur auðveldlega orðið nógu mikið jarðrask til þess að kvika fari að leita upp með þessum sprungum og brotum.   Ef það gerist þá má búast við öflugu en líklega stuttu sprengigosi í öskjunni.  Mundi það tappa hratt af kerfinu og líklega verða til þess að gosið í Holuhrauni  fjarar út.

Helsta vandamálið sem þessi umbrot hafa skapað enn sem komið er, er brennisteinsmengun.  Þetta gæti orðið enn meira vandamál í vetur í köldu og stillu veðri.

Ekki hefur komið upp meira hraun í einu eldgosi á Íslandi síðan í Heklugosinu 1947 sem taldist reyndar vera blandgos fremur en hraungos.  Nú er talið að um 0,5 rúmkílómetrar séu komnir upp af hrauni í gosinu en Hekluhraunið síðan 1947 er um 0,8 km3.  Ef Holuhraunsgosið nær því magni þá þarf að fara allt aftur til Skaftárelda árið 1783 til að finna gos sem hefur framleitt meira magn af hrauni.

Þá er Holuhraunsgosið orðið framleiðnasta gos á Íslandi í hálfa öld, síðan Surtseyjargosið hófst árið 1963.  Það gos stóð í fjögur ár og er talið hafa framleitt um 1,1 km3 af gosefnum en Holuhraunsgosið hefur staðið í rétt rúmar þrjár vikur og þegar framleitt um það bil helminginn af því sem Surtsey framleiddi á fjórum árum.

Það er því nokkuð sama hvar borið er niður í tölfræðinni, eldgosið sem nú stendur yfir í Holuhrauni er þegar orðið nokkuð stórt eldgos í sögulegu samhengi og ekkert sem bendir til þess að því sé að ljúka.  Stöðugt sig mælist í öskjunni, skjálftavirkni er mikil og GPS mælingar sýna enn talsverða gliðnun.

Jafnvel í samanburði við fyrri hraungos í Bárðarbungukerfinu þá er gosið orðið allstórt.  Gamla Holuhraunið sem kom upp í gosi árið 1797 er aðeins um 5 ferkílómetrar að flatarmáli en nýja hraunið er að nálgast 40 ferklílómetra.  Þá er hraunið þegar orðið stærra en Tröllahraun sem kom upp suðvestan við Bárðarbungu í gosi sem stóð þó yfir í 2 ár árin 1862-4.  Hér er slóð á PDF skjal um það gos.,

Sennilega hefur ekki komið upp meira hraun í Bárðarbungukerfinu síðan í gosinu sem framleiddi hraun sem kallað er Frambruni á Dyngjuhálsi einhverntímann á 13. öld.   Það hefur verið verulega mikið gos því Frambruni (líka kallað Fjallsendahraun) er um 180 ferkílómetrar og 4 rúmkílómetrar að stærð.   Hinsvegar hafa orðið stærri gos í kerfinu t.d. Veiðivatnagosið um 1480 og nokkur gosanna í jöklinum á 18.öld voru allmikil.  Það voru  gjóskugos.

 

Ástandið við Bárðarbungu er stöðugt ef svo má segja, askjan er að síga um hálfan til einn meter á sólarhring og er sigið mest þegar stóru skjálftarnir mælast.  Ekki er að sjá að neitt sé að hægja á siginu en heldur hefur þó dregið úr gosinu í Holuhrauni síðustu vikuna.  Þessi fasi umbrotanna gæti varað í einhverjar vikur til viðbótar en á endanum verða breytingar.  Helsta ógnin núna virðist vera mengunin vegna brennisteinstvíildis (SO2) sem hefur víða mælst mikil á austur og norðausturlandi síðustu daga.  Þessi mengun er fyrst og fremst óþægileg en varla hættuleg, til þess þarf hún að aukast mjög mikið.  Fólk sem er viðkvæmt  fyrir eða með undirliggjandi sjúkdóma ætti því að halda sig innandyra þegar mengunin er sem mest.  Hér er hægt að fylgjast með menguninni á vef Umhverfisstofnunar.

Hvað þýðir öskjusig og hversu algengt er það ?

Þegar það varð ljóst að askja Bárðarbungu er að síga allverulega þá brá mönnum í brún því öskjusig eru fremur fátíð og gjarnan tengd stórgosum.  Eina öskjusigið sem vitað er með vissu að hafi átt sér stað hér á landi frá því land byggðist er  í Öskju í Dyngjufjöllum í kjölfar stórgossins árið 1875.   Jafnvel í stærstu gosum Íslandssögunnar, Skaftáreldum og Eldgjárgosinu hefur hingað til ekki verið talið að öskjusig hafi átt sér stað.  Sama er að segja um eldgos tengd Bárðarbungu á sögulegum tíma t.d. Vatnaöldu – og Veiðivatnagosin sem þó voru mjög stór.  Það er því margt í þessum umbrotum sem er óvenjulegt og erfitt að skýra með góðu móti.  Þar sem Bárðarbunga er algjörlega hulin ís þá er erfiðara að rannsaka söguna, vel má vera að öskjusig hafi orðið í þessum umbrotum án þess að þess hafi orðið vart enda vita menn af núverandi öskjusigi einungis vegna nútímatækni.  Sigið er enn sem komið er vart sjáanlegt nema á mælitækjum.  Til þess að öskjusig verði þarf mikið magn kviku að fara á hreyfingu.  Þannig er staðan nú, mikið magn streymir enn eftir kvikuganginum til gosstöðvanna í Holuhrauni en hinsvegar má telja víst að aðeins lítill hluti kvikunnar komi upp í gosinu.  Haraldur Sigurðsson eldjallafræðingur telur að aðeins 5-10% kvikunnar komi upp í gosinu og færir fyrir því sterk rök.

Allar öskjur hafa  á einhverjum tímapunkti orðið til.  Askjan í Bárðarbungu er mjög stór og hefur væntanlega myndast í feiknaöflugu gosi eða gosum einhverntímann í fyrndinni.  Þá er algengt að megineldstöðvar geymi tvær eða jafnvel fleiri öskjur, þannig eru amk. þrjár öskjur í Dyngjufjöllum, hver ofan í annarri.

Hve lengi standa rek- og gliðnunarhrinur ?

Oft árum saman.  Tvær slíkar hrinur eru þekktar úr Kröflukerfinu á sögulegum tíma , önnur stóð yfir í 5 ár frá 1724-9 með allmörgum gosum.  Flest  smá en hraun rann þó til byggða við Mývatn.  Kröflueldar síðari stóðu yfir í 9 ár frá 1975-84 með allmörgum minniháttar gosum.  Gosið nú í Holuhrauni er nú líklega  þegar  orðið meira en öll þau gos til samans í rúmmáli hrauns talið og þessi umbrot öll eru af miklu stærra kaliberi, miklu meira magn kviku á hreyfingu.  Þessi umbrotahrina gæti því staðið í nokkur ár með gosum víðsvegar í sprungukerfi Bárðarbungu, allt frá smágosum upp í hugsanlega eitt eða fleiri meiriháttar eldgos.  Fyrri gliðnunarhrinur í Bárðarbungu eru lítt þekktar nema stærstu gosin í þeim.  Því er ekki vitað hve lengi þær stóðu yfir.

Aftur að mögulegum sviðsmyndum

Allnokkuð hefur verið fjallað um þær sviðsmyndir sem taldar eru líklegastar.  Nú eru aðallega þrjár slíkar í umræðunni.  Skýringarmyndir hafa verið uppfærðar.  Nú er helst talið að kvikuþró undir Bárðarbungu sé á nokkru dýpi, hve miklu er ekki vitað.  Ekki er vitað hvort grunnstætt kvikuhólf sé þar fyrir ofan, etv. er líklegra að stóra kvikuþróin sjálf sé lagskipt.  Miðað við dýpt skjálfta í kvikuganginum þá er gangurinn á um 10-15km. dýpi en efsti hluti kvikuþrónnar gæti verið töluvert nær yfirborði.  Þar sem mjög fáir skjálftar mælast í miðju öskjunnar þá bendir það til þess að ofan við kvikuþróna sé seigt efni og styður þannig lagskiptinguna.  Út frá því er gengið í þessum skýringarmyndum.  Smellið á myndirnar til að stækka þær.

1.  Öskjusig í Bárðarbungu hættir áður en það verður mikið og gosið í Holuhrauni fjarar út.   Þetta er enn til í stöðunni en kannski ekki líklegt.  Þegar öskjusig er á annaðborð hafið þá er líklegra að það haldi áfram þar til umtalsvert magn kviku hefur með einhverju móti komist undan eldstöðinni.  Besta sviðsmyndin er að umbrotin fjari út, gosið kraumi í einhverjar vikur og því ljúki hægt og rólega.

.

2.  Stórt öskjusig í Bárðarbungu.  Gos í Holuhrauni verður langvinnt eða vex.  Mögulegt að sprungan lengist til suðurs inn undir Dyngjujökul og valdi jökulhlaupum og gjóskufalli.  Einnig er mögulegt að sprungur opnist annarstaðar undir jöklinum. 

Þessi sviðsmynd er kannski hvað líklegust miðað við stöðuna eins og hún er.  Við höfum þrennt sem bendir til þessarar atburðarrásar, 1. Öskjusig, 2. Gliðnunarhrinu og 3. Mikil kvika er á hreyfingu.  Nú þegar hafa orðið nokkur smágos í jöklinum sem ekki náðu að bræða sig í gegn  um ísinn og tvö smágos til viðbótar við Holuhraunið fyrir utan gosið sem nú er í gangi.  Þetta er atburðarrás sem gæti náð yfir nokkurra ára tímabil með nokkrum gosum.  Þau gætu orðið á svipuðum slóðum og nú gýs, ennfremur í Dyngjujökli og alls ekki má útiloka að kvikugangur opnist til suðvesturs og inn á Veiðivatnareinina eins og gerðist árin 870 og 1480.  Við slíkar aðstæður er hætt við að það mundi opnast mjög löng gossprunga, jafnvel yfir 30 kílómetrar til suðvesturs.  Þetta er eins og við höfum áður sagt hættulegasta svæðið hvað varðar gos í Bárðarbungu.  Jafnvel stórt gos í öskjunni sjálfri er skárra.

.

3. Stórt öskjusig í Bárðarbungu og gos í öskjubroti.  Slíkt gos gæti brætt mikinn ís og valdið verulegu jökulhlaupi.  Öskufall gæti orðið nokkuð.

Jarðvísindamönnum hefur orðið tíðrætt um mögulegt gos í öskjunni undanfarið.  Hinsvegar eru alls ekki mörg staðfest dæmi um gos í öskju Bárðarbungu og óvíst að þar hafi gosið mjög lengi.   Það er reyndar einnig óvíst hvenæar síðast varð öskjusig í Bárðarbungu, það gætu verið þúsundir ára síðan.  þetta er  kannski ekki líklegasta sviðsmyndin en verði gos á annað borð í öskjunni þá er líklegra en ekki að það verði stórt því þá hefur kvikan fundið tiltölulega beina leið upp á yfirborðið úr kvikuþrónni.  það verður þó tæplega langvarandi, gos undir jökli eru það yfirleitt ekki.  Mikil hætta er á jökulhlaupi, jafnvel hamfaraflóði og má sjá ummerki slíkra flóða t.d. í Jökulsárgljúfrum og Ásbyrgi.

Mjög stórt gos í öskjunni er möguleiki og mundi eins og áður hefur verið bent á svipa til stóru gosanna í Öræfajökli og Kötlu.  “Kosturinn” við slíkt gos í Bárðarbungu er sá að eldfjallið er fjarri byggð og flóðið yrði alllengi á leið í átt að láglendi.  Það gæfist því góður tími til að koma fólki af hættusvæðum en vissulega verða einhver mannvirki í hættu á láglendi ef til meiriháttar jökulhlaups kæmi.

Staðan sem nú er uppi á óróasvæðinu, nokkuð stöðugt sig í öskjunni upp á hálfan til einn meter á sólarhring, jarðskjálfta um M5 af stærð nokkuð reglulega 1x á sólarhring og stöðuga en ekki  mjög mikla gosvirkni í Holuhrauni, gæti þessvegna varað í einhverjar vikur í viðbót.  Meiriháttar breytingar mundu væntanlega gera einhver boð á undan sér.

 

Enn er mikill kraftur í gosinu og eru að koma upp um 100-200 rúmmetrar upp úr sprungunni á sekúndu.  Ef eitthvað er þá hefur heldur bætt í gosið síðustu sólarhringa en þó mun aðeins nyrðri sprungan virk og hún hefur ekki lengst.  Skjálfti upp á 5,2 varð i Bárðarbunguöskjunni í nótt sem væntanlega staðfestir áframhaldandi sig i öskjunni.  Það vakti athygli að eftir þennan skjálfta varð mikil hrina örlítilla skjálfta rétt norðvestan við Herðubreið á um 5-20 km. dýpi.  Það fór að bera á skjálftum þarna fyrir nokkrum dögum en þetta var þéttasta hrinan á þeim slóðum til þessa.  Það er vitað að einhver kvika kraumar undir á þessum slóðum en þess er þó tæplega að vænta að þar verði einhver meiriháttar tíðindi en tengingin við Bárðarbungu er athyglisverð.

KVIKUHÓLF EÐA EKKI?

Skýringarmyndin sem við birtum í síðustu færslu vakti nokkra athygli.  Efra kvikuhólfið er umdeilt, sumir jarðvisindamenn telja að það sé aðeins kvikuþró á nokkru dýpi undir Bárðarbungu en ekki kvikuhólf á ca 2-6 km dýpi eins og er undir flestum megineldstöðvum á Íslandi.  Benda þeir á að þetta kvikuhólf hefur ekki fundist.

Það sem mælir aftur á móti með því að kvikuhólf sé að finna á litlu dýpi ofan við stóru kvikuþróna er staðsetning flestra jarðskjálfta í öskjunni.  Þeir eru nánast allir í jöðrum öskjunnar, það vantar skjálfta i miðju hennar.  Það bendir til þess að þar sé bráðið eða hálfbráðið efni sem brotnar ekki.  Þetta hafa sumir jarðvísindamenn bent á.

Það er hinsvegar  ekkert vafamál að gríðarstór kvikuþró er undir Bárðarbungu, líklega á um 8-20 km dýpi og þaðan er kvikan sem nú er að koma upp eftir ganginum og í gosinu.   Spurningin er aðeins, hvað er þar fyrir ofan?  Þangað til jarðvísindamenn ákveða að koma sér saman um þetta verður ekki tekin afstaða hér 🙂

Þetta breytir þó í sjálfu sér ekki heilldarmyndinni mikið, efnið sem er að koma upp í gosinu er nokkuð kísilrík basaltkvika sem bendir til þess að það hafi setið um hríð í kvikuþrónni.  Það er einnig möguleiki að kvikuþróin sé lagskipt, að ofar í henni sé enn kísilríkara efni sem enn sem komið er hefur ekki hreyfst í þessum umbrotum.

Hér að neðan eru glæsilegar myndir frá gosstöðvunum sem við fengum sendar frá Ingþóri Guðmundssyni flugmanni.  Þær eru teknar 2.-5. september og veitti Ingþór elgos.is góðfúslega leyfi til að birta myndirnar.  Smellið á þær til að stækka.

 

Askjan í Bárðarbungu hefur sigið um allt að 15 metra frá því umbrotin hófust fyrir þrem vikum.  Er þetta mjög mikið sig, það langmesta sem mælst hefur hér á landi frá því mælingar voru teknar upp um miðja síðustu öld. 

Vísindamenn telja þetta auka líkur á gosi í sjálfri öskjunni.  Hér að neðan er mynd sem útskýrir stöðuna í grófum dráttum en athuga ber að stærðar- og fjarlægðarhlutföll eru ekki endilega rétt.

Þegar vísindamenn tala um að þeir óttist að gos sé að hefjast í öskjunni, þá eiga þeir við að það gjósi ur efra kvikuhólfinu á myndinni. Þar er súr, kísilrík og gasrík kvika sem hefur legið óhreyfð um aldir  og fari þetta efni upp í gosi þá er það bara hreint út sagt ekki gott mál því meiri sprengivirkni fylgir súrri kviku, hún er léttari og berst lengra upp í háloftin og lengra frá eldstöðinni.
Gosið núna er úr neðri og stærri kvikuþrónni en bara “affall” mest af kvikunni storknar í sprungum á miklu dýpi.

Stóru jarðskjálftarnir að undanförnu við öskjuna verða við barma hennar (merktir X) þegar hún sígur vegna þess að kvika þrýstist úr neðri kvikuþrónni út í ganginn.

Hraunið frá gossprungunni í Holuhrauni hefur nú náð aðalkvísl Jökulsár á Fjöllum.  Ekki er búist við neinum langtímaáhrifum af því svo framarlega sem hraunið renni ekki mjög langt eftir farvegi Jökulsár.  Myndin er fengin af facebook síðu jarðvísindastofnunar og sýnir hraunið við Jökulsá á Fjöllum í morgun.

.

HVERSU STÓRT GETUR GOS Í ÖSKJUNNI ORÐIÐ ?

Þessari spurningu er ekki auðsvarað þar sem ekki er með vissu vitað hvenær gaus í öskjunni síðast.  Stórgosið í jöklinum árið 1477 kom líklegast upp norðan við öskjuna þ.e. í Dyngjujökli og óvíst að kvikan hafi verið úr kvikuhólfinu, liklegra úr neðri kvikuþrónni eins og kvikan sem nú kemur upp.  Flest þekkt gos í Bárðarbungu hafa einmitt komið upp í Dyngjujökli.  Því er varla til viðmiðun frá Bárðarbungu sjálfri hvað varðar gos í öskjunni. 

Ef horft er til annarra eldstöðva i vatnajökli þá eru gos í öskju Grímsvatna algeng en þau eru yfirleitt lítil.  þumalreglan er sú að að því lengra sem er á milli gosa, því stærri eru þau.   Kvikan hefur hinsvegar legið lengi í kvikuhólfi Bárðarbungu og það er mikið magn af henni enda askjan gríðarlega stór og kvikuhólfið sennilega líka.

Gos í öskju Bárðarbungu gæti svipað til gosa í Öræfajökli sem eru sjaldgæf en geta verið feiknarlega öflug.  Mesta sprengigos Íslandssögunnar varð þar árið 1362 þegar um 10 rúmkílómetrar af gjósku þeyttust uppúr fjallinu.  Til samanburðar var gjóskuframleiðslan í Eyjafjallajökli árið 2010 um 0,3 rúmkílómetrar.

Hér skal engu spáð um hvað gerist en það er alveg ljóst að stórt gos í Bárðarbunguöskjunni yrði meirháttar atburður og þyrfti ekki að koma á óvart miðað við þau gríðarlegu umbrot sem þarna eru að eiga sér stað.  Vel má vera að kvikan í efra hólfinu verði áfram á sínum stað og að eingöngu gjósi úr neðri þrónni i eða við jökulinn.  Það væri illskárra en að fá súrt sprengigos i öskjunni.