Fólk að virða gosið fyrir sér frá Grindavíkurvegi þann 26.Ágúst síðastliðinn. Mynd: Óskar Haraldsson
Eldgosinu norðan við Stóra-Skógfell lauk síðastliðna nótt. Dregið hafði nokkuð hratt úr krafti þess síðustu sólarhringa og ljóst í hvað stefndi. Gosið stóð yfir í um 13 sólarhringa. Um leið virðist landris hafa hafist enn á ný undir Svartsengi. Ekki er að svo stöddu hægt að segja til um hvort það sé álíka mikið og fyrir síðustu gos, líklega nokkrir dagar í það að hægt verði að meta hraða þess.
Hvert gosanna á Sundhnúkagígaröðinni hefur sitt sérkenni og að þessu sinni kom á óvart hve norðarlega gosið kom upp. Staðsetningin var vissulega heppileg hvað varðar Grindavík og Svartsengi en ef virknin heldur áfram að færast norður eða norðaustur í næsta gosi, ef af því verður, þá er ástæða til að hafa áhyggjur af Reykjanesbrautinni og jafnvel Vogum. Það verður eflaust umræða um það á næstu vikum hvort ástæða sé til þess að hefja byggingu varnargarða á þessum slóðum.
Er líklegt að það gjósi norðar ? Í rauninni varla. Vissulega nær sprungusveimu Svartsengissvæðisins lengra í norður en gossprungur hinsvegar aðeins að takmörkuðu leiti. Lítil gömul gossprunga er nokkuð norðaustur af síðustu gosstöðvum en varla nógu norðarlega til að ógna Reykjanesbrautinni. Í jarðfræðilegum skilningi er þó ekki hægt að útiloka þessar vendingar frekar en margar aðrar í þessum efnum.
Þetta var 6. eldgosið á Sundhnúkagígaröðnni síðan í desember og ekkert sem bendir til þess að þessum atburðum sé að ljúka. Ef fram heldur sem horfir þá má reikna með enn einum atburði seint í nóvember eða snemma í desember. Þá gætum við fengið enn eitt gosið sem er stærra og öflugra en gosið á undan. Staðsetningin nær örugglega á Sundhnúkasprungunni en algjörlega óvist hvar.
ELDGOS HÓFST KL. 21:26 Í SUNDHNÚKAGÍGARÖÐINNI EFTIR STUTTA EN SNARPA JARÐSKJÁLFTAHRINU. GOSIÐ ER NOKKUÐ NORÐAR EN FYRRI GOS EN MJÖG KRAFTMIKIÐ Í UPPHAFI. INNVIÐIR VIRÐAST ENN SEM KOMIÐ ER EKKI Í MIKILLI HÆTTU. HELST ERU ÁHYGGJUR AF KALDAVATNSLÖGN Í SVARTSENGI EN ÞÓ ER TALSVERT Í AÐ HRAUNIÐ NÁI HENNI. STAÐSETNINGIN Á ÞESSU GOSI ER MUN HAGSTÆÐARI EN ÁÐUR MEÐ TILLITI TIL INNVIÐA.
Gosið séð frá Reykjanesbrautinni um miðnætti. Mynd Óskar Haraldsson
Þetta er 6. eldgosið í þessari hrinu sem hófst í Svartsengi í desember. Gosin hafa farið stækkandi og gossprungan er um 4 kílómetra löng. Meginkrafturinn er norðan við Stóra – Skógfell og hraun rennur í átt að Grindarvíkurvegi á tveimur stöðum. Það var komið mun meira magn af kviku í kvikuhólfið undir Svartsengi nú en fyrir fyrri gos , eða nálægt 25 milljón rúmmetrar. Því var óttast að þetta gos yrði mjög öflugt í upphafi. Það er vissulega öflugt , hraunrennsli líklega um 2000 rúmmetrar á sekúndu, en það er svipað og í gosinu sem hófst í Maí síðastliðnum.
Þetta gos er enn einn kaflinn sem í raun hófst haustið 2020 með landrisi í Svartsengi. Mikil jarðskjálftahrina og svo eldgosið við Fagradalsfjall hófst svo snemma árs 2021 og síðan hefur hver atburðurinn rekið annan. Færsla virkninnar frá Fagradalsfjalli í Svartsengi síðastliði haust gjörbreytti stöðunni og alvarleika þessara atburða. Lengra virðist þó orðið á milli gosanna en þau fara hinsvegar stækkandi. Þetta gos mun líklega malla í einhverjar vikur og þá má reikna með að ferlið endurtaki sig eftir einhverja mánuði.
Kort frá Veðurstofu Íslands og sýnir upptök skjálfta undir Kötlu.
ÓVENJU STÓRT HLAUP Á SÉR NÚ STAÐ ÚR MÝRDALSJÖKLI
HRINGVEGURINN LOKAÐUR
BRÚIN YFIR SKÁLM STÓRSKEMMD EÐA ÓNÝT
Líklegast er talið að harðhiti valdi hlaupinu, þ.e. katlar hafi verið að tæma sig. það gerist endrum og eins en þetta er óvenjustór atburður og ekki útilokað að smágos undir jöklinum hafi komið þessu af stað. Eins og staðan er núna bendir ekkert til þess að eldgos sé að brjótast uppúr jöklinum en það er ekki hægt að útiloka neitt og því er búið að lýsa yfir óvissuástandi.
Skjálftavirkni hefur verið nokkur en þetta eru vægir skjálftar, enn sem komið er enginn yfir M 3. Þeir eiga flestir upptök í norðaustanverðri Kötluöskjunni þar sem eru þekkt jarðhitasvæði og eru mjög grunnir sem ennfremur bendir til óróa á jarðhitasvæðunum.
Það er vel þekkt að Katla hefur látið á sér kræla síðsumars og á haustin þegar áhrifa leysinga gætir hvað mest. Enn sem komið er er varla hægt að tala um óvenjulegan atburð en hann er þó í stærra lagi, þetta hlaup virðist t.d. mun stærra en hlaup sem varð árið 2011.
Spár sumra eldfjallafræðinga um að gosum við Sundhnúka sé senn lokið virðast ekki ætla að rætast. Landris er mjög stöðugt með rismiðju í og við Svartsengi. Þar hefur land risið um rúma 20 cm frá því snemma í júní, vestar þ.e. í Eldvörpum er risið í kringum 12 cm og í og við Grindavík um 8-12 cm. Líklega streyma um 4-6 rúmmetrar á sekúndu úr stóru kvikuþrónni á 9-12 km dýpi upp í minna kvikuhólfið undir Svartsengi á um 4 km dýpi.
Nú telur Veðurstofan að vænta megi goss eða kvikuhlaups innan tveggja vikna. Skjálftavirkni á svæðinu er smámsaman að aukast og hættustigi hefur verið lýst yfir. Þá hafa menn sérstaklega áhyggjur af Grindavík núna því jörð þar er svo sundursprungin að kvika gæti átt auðvelt með að ferðast eftir sprungukerfi frá Hagafelli og koma upp um gossprungu inni í bænum. Sú sviðsmynd er reyndar frekar ólíkleg en allsekki hægt að útiloka þennan möguleika.
Kort frá ISOR þar sem litum hefur verið breytt til að auka sýnileika. Hraunin frá 2021-2024 eru rauð, hraunin frá 1211-1240 eru græn og ath. að þá gaus einnig í sjó við Reykjanes og amk eitt af þeim gosum töluvert stórt. Bláu svæðin eru svo frá goshrinu fyrir 1900-2400 árum. Þau hraun eru enn víðáttumeiri en hraunin frá 13.öld en hinsvegar er ekki vitað á hve löngum tíma þau runnu. Þar sem þetta gengur í hrinum í hverju kerfi fyrir sig þá verður að telja líklegast að þau séu runnin á fáum áratugum frekar en öldum. Ath. að hraunin 1211-1240 runnu yfir eldri hraunin á löngum köflum og auðvelt að sjá það á kortinu. Bláa svæðið því að hluta til undir því græna. Þá eru nýjustu Sundhnúkahraunin einnig að stórum hluta runnin yfir 1900-2400 ára gömlu (bláu) hraunin.
Það er nú þannig að fortíðin getur sagt ansi mikið um framtíðina. Þegar borin eru saman hraun sem runnin eru á þessu svæði í núverandi eldsumbrotum og í eldsumbrotum annarsvegar fyrir 1900-2400 árum og hinsvegar í goshrinu árin 1211-1240 þá sést greinilega að aðeins brot af þeirri kviku sem þá kom upp er komin upp núna. Þetta sést vel á meðfylgjandi korti. Hafa verður einnig í huga að í báðum fyrri hrinunum urðu einnig eldgos í sjó skammt undan ströndinni við Reykjanestá. Þá rann hraun í Eldvarpagosunum um 1230-1240 heila 3 km út í sjó þótt ótrúlegt sé.
Talið er að kvikuþróin sem er á 9-12 km dýpi sé um 50 rúmkílómetrar að stærð. Þetta er gífurlegt magn, til samanburðar er talið að um 14 rúmkílómetrar af gosefnum hafi komið upp í Skaftáreldum. Þetta magn er að vísu aldrei á leiðinni allt upp á yfirborðið og líklega aðeins lítið brot af því. Þetta er hinsvegar kvikan sem væntanlega mun fæða það gosskeið sem nú er nýhafið á Reykjanesskaganum næstu þrjár aldir eða svo.
Þegar horft er til fyrri gosskeiða þá er auðvitað aðeins það síðasta nokkuð vel þekkt hvað varðar tímasetningar. Þá er vitað að goshrinur virðast hafa staðið í um 30 – 40 ár og sjálfsagt mislöng hlé á milli gosa. Goshrina gekk yfir í Krísuvíkurkerfinu árin 1151-1188 og svo í Reykjaneskerfinu árin 1211-1240. Núverandi goshrina hófst með gosinu í Geldingadölum árið 2021 og við gætum því verið að horfa á virkni fram yfir árið 2050 á svæðinu frá Sundhnúkum og að eða jafnvel út fyrir Reykjanestá. Það verða vitaskuld ekki stöðug gos, sjálfsagt góð hlé á milli þeirra en landris, jarðskjálftar og jarðhnik ýmisskonar verður sjálfsagt viðvarandi. Þá er ekkert víst að Brennisteinsfjallakerfið og Krýsuvík bíði endilega þar til þessum umbrotum er lokið.
Spurningin núna er kanski ekki hversu lengi þessi goshrina varir , heldur frekar hve lengi hún heldur sig við Sundhnúkaröðina. Líklega færist virknin vestar og þá fyrst yfir í Eldvörp. Þá verður einnig að horfa á þá staðreynd að í Svartsengi, örskammt suður af orkuverinu eru fornir gígar og ekki hægt að útiloka eldsuppkomur á þessu svæði.
Veðurstofan er komin með nýtt vefsvæði sem er afskaplega fræðandi og má finna hér Aflogun (vedur.is) þarna er hægt að sjá gps stöðvar um allt land sem og landris eftir gervihnattarmyndum. Á skjáskotinu hér að neðan má vel greina stærð grynnra kvikuhólfsins með miðju undir Svartsengi.
Graf sem er að finna á vef Veðurstofunnar og sýnir áætlað magn kviku sem safnast fyrir undir Svartsengi á milli eldgosa eða kvikuhlaupa.
Eldgosið sem hófst á Sundhnúkagígaröðinni þann 29.mars er við það að syngja sitt síðasta. Hraun sést ekki renna frá gígnum en þó er enn glóð í honum og mögulega rennur eitthvað frá honum undir hraunbreiðunni. Líkt og í síðustu gosum þá varð nokkurt tjón af völdum þess, aðallega þó á vegum. Grindavíkurvegur varð fyrir enn einu áhlaupinu og fór undir þykkt hraun á nokkuð löngum kafla við Svartsengi. Ekki hefur verið lagður nýr vegur þar yfir enda enn mikil hreyfing á hrauninu.
Nú allra síðustu daga hefur hraunið verið að fikra sig yfir varnargarða við Svartsengi, um 1 km frá orkuverinu. Þetta gerist hægt en þó er mikill hraunmassi sem hefur bunkast þarna upp á ferðinni. Þar sem gosinu er svo að segja lokið þá er ólíklegt að þetta hraun valdi frekari skaða.
Framhaldið er hinsvegar ansi óljóst ekki síst í ljósi misvítandi yfirlýsinga fræðimanna. Tveir af okkar virtustu eldfjallafræðingum, þeir Þorvaldur Þórðarson og Haraldur Sigurðsson telja að innflæði kviku frá stóru kvikuþrónni á 9-12 km dýpi muni stöðvast síðsumars og merkja minnkandi innflæði frá þrónni. Telja þeir að virknin fjari út síðsumars og þetta gæti verið síðasti atburðurinn á Sundhnúkagígaröðinni í bili amk. Magnús Tumi Guðmundsson virðist þessu ekki sammála og segir engin merki hafa komið fram sem bendi til þess að það dragi úr innrennsli kviku að neðan.
Veðurstofan telur að hraunflæði undanfarnar tvær vikur eða rétt rúmlega það hafi verið um 10 m3 á sekúndu. Þrátt fyrir það hefur verið smávægilegt landris. Það bendir til þess að enn sé innflæði stöðugt, varla mikið minna en 10 rúmmetrar á sekúndu. Satt að segja er ekki mjög líklegt því miður að þessu sé að ljúka.
Ástæðurnar eftirfarandi:
Ennþá stöðugt kvikuflæði frá stóru þrónni upp í þá minni og til yfirborðs, líklega á bilinu 7-10 rúmmetrar á sekúndu.
Aðeins tæplega helmingur kviku hefur komið upp sé miðað við síðasta virknistímabíl á þessu svæði frá árunum 1210-1240.
Þegar gaus á þessu svæði fyrir um 2000-2500 árum þá virðist virknin hafa haldið sig að mestu á Sundhnúkaröðinni en þó urðu einnig eldgos vestar í Svartsengi (Klofningshraun).
Það er nokkuð líkleg sviðsmynd að gos haldi áfram á Sundhnúkagígaröðinni í einhver ár til viðbótar en að lengra verði á milli þeirra. það er líka nákvæmlega það sem hefur verið að gerast mun sú þróun sennilega halda áfram. Hvort það takist að verja mannvirki í Svartsengi og Grindavíkurbæ verður að koma í ljós en það gæti orðið erfitt eftir því sem gosunum fjölgar og hraunrennsli eykst í hverju gosi.
